रामदाससरांचा
हा लेख वाचला. मागे मी
एसटी पुराण हा लेख लिहीला होता. त्यात प्रस्तूत लेखात आलेले मुद्दे विस्ताराने कधीतरी लिहीण्याची मनिषा व्यक्त केली होती. हा लेख प्रतिसाद म्हणून तेथेच टाकणार होतो पण प्रस्तूत लेख अन रामदाससरांचा लेख यांचा विषय वेगळा असल्याने हा लेख वेगळा म्हणून लिहीत आहे. असो.
राज्य परिवहन महामंडळ सार्‍या राज्यात सेवा देते. केवळ पुणे मुंबई म्हणजेच महाराष्ट्र नाही. ग्रामिण भागात अजूनही लाल बसेचच धावतात. तेथे सुखकर प्रवासाची अपेक्षा नसली तरी प्रवास हा गरजेचा असतो. तेथे खाजगी बसेस, एशियाड चालणार नाहीत. त्यामुळे संख्येच्या दृष्टीने लाल बसेस जास्त असणेच चांगले आहे.
प्रस्तूत लेखात केवळ आशियाड बसेसबाबत मुद्दे आलेले असले तरी दुराव्याने ते महामंडळाच्या सगळ्या प्रकारच्या बसेसला लागू होवू शकतात.
आशियाड बस (निमआराम बस सेवा) मधील त्रूटी:
१)आशियाड बस मधील बसण्याचे सिट: - आशियाड बसमधील आसनव्यवस्था सुखकारक जरी वाटली तरी ती वाटते तितकी आरामदायक ठरू शकत नाही. केवळ मऊ, गुबगुबीत आसन म्हणजे तेच प्रवासासाठी चांगले सिट असते ही कल्पना चुकीची आहे. आशियाड बस मधील प्रवास ग्रामीण भागाच्य अंतराच्या तुलनेत जास्त अंतराचा असतो. त्या संपुर्ण प्रवासात केवळ 'बसणे' हीच क्रिया प्रवाशाकडून केली जात नाही. त्यात 'झोपणे' ही शारीरीक अवस्थाही अंतर्भूत आहे.
आशियाड बस मध्ये असलेले आसन बसणे ह्या शारीरीक क्रियेसाठी योग्य आहे पण झोपणे ह्या क्रियेसाठी अजिबात योग्य नाही. हेच वाक्य सध्याच्या 'हिंगणे-नागपुर' येथील कारखान्यात बांधण्यात येणार्‍या दोन आसनी 'परिवर्तन' बस साठीही लागू होते.
हे वाक्याच्या पुष्ट्यर्थ जुन्या काळातील लाल पिवळ्या बसेस (३+२ आसने असलेल्या जनता बस) व आताच्या आशियाड किंवा लाल रंगाच्या परिवर्तन बसेस यामध्ये तुलना करा. अर्थातच वर उल्लेखीलेल्या सगळ्या बस मधून ज्याने सामान्य प्रवाशाप्रमाणे प्रवास केला आहे त्यालाच त्यातील तुलना करता येवू शकते. 'सामान्य प्रवाशी' ही एसटी प्रवासात वेगळीच संकल्पना आहे. सामान्य प्रवाशी हा कधीही आगावू आसन आरक्षण करत नाही. अगदी अकराव्या तासात त्याला प्रवासाला निघायचे असते. त्याच्याबरोबर त्याचे कुटूंबही असू शकते. त्यांचे सामानसुमान, लहान लेकरे बाळे इ. घेवून गर्दीच्या हंगामात एसटीचा प्रवास म्हणजे काय चीज असते त्याचीही कल्पना मनात असू द्या. त्याचप्रमाणे हा होणारा प्रवास केवळ 'मुंबई-पुणे' ह्या मार्गावरचा नसून सर्वसामान्य महाराष्ट्रातील गाव खेड्यांतून होणारा प्रवास आहे हेही लक्षात घ्या.
अ) जुन्या लाल पिवळ्या ३+२ आसनी बस मध्ये एका बाजूला तीन आसने मध्ये जाण्यायेण्याची मार्गीका व पलिकडे दोन आसने अशी व्यवस्था असायची. ही आसने सामान्यपणे पत्रा, रेक्झीन कुशन आणि स्पंज यापासून बनलेली असत. ही आसने सलग असत. आशियाडप्रमाणे त्या दोन आसनांत असणारी मोकळी जागा नसायची. त्या मुळे ह्या ३+२ आसनांवर एकदोन अधीकचे प्रवासी सहजपणे सामावल्या जायचे. मुंबईच्या लोकलमध्ये तीन आसनी बाकड्यावर चौथी सीट कशी हक्काने मागितली जाते तसेच या तीन किंवा दोन आसनांवर एखादे सीट हक्काने बसते. त्यात लहान मुल असले तर त्याला मांडीवर घेण्याची आग्रहवजा विनंती केली जाते. आधीच बसलेले प्रवासीदेखील ही मागणी पुर्ण करतात. काही अडेलतट्टू अपवादाचे असतात. त्यावेळी बोलाचाली होवून मामला मिटवला जातो किंवा पुढच्या आसनावरील प्रवाश्यांना त्या बसण्याची मागणी करणार्‍या प्रवाशाची दया येते व त्याची वर्णी तेथे लागते. प्रवास चालू होतो.
आता आशियाड बस मधील आसने बघू.
ब) आशियाड बसमधील आसने हे फायबर मोल्डींग पासून बनवतात. त्यात जरी स्पंज असले तरी त्यावर रेक्झीन कुशन नसते तर कापडाची खोळ असते. लालपिवळ्या बसमधील रेक्झीन कुशन हे उन्हाळ्याच्या दिवसात गरम होते. त्याप्रमाणे हे कापड गरम जरी होत नसले तरी ते भरपुर मळके असू शकते. रेक्झीन हे कापडाप्रमाणे मळत नाही, धुळ धरून ठेवत नाही. रेक्झीन कुशन हे बसगाडी आतून धुतांना आपोआप पाणी मारून धुतले जाते. आशियाड बस आतून धुतांना बस धुणार्‍या कारागीरांना आसने न भिजवता बस धुवावी लागते. कारण आशियाड बसमध्ये आसने वरती कापडाची खोळ असणारे असतात व कापड ओले करून चालत नाही. ओल्या कापडावर प्रवाशी कसे बसणार?
आशियाड बसमधील आसनव्यवस्था २+२ अशा प्रकारची असते. या दोन आसनातील आडव्या रांगेत असणार्‍या मार्गीकेची जागा ३+२ आसनव्यवस्था असणार्‍या बसच्या तुलनेने अधीक असते. बारकाईने विचार केल्यास असे जाणवते की आशियाड मधील आसनांची रूंदी काही फार मोठ्या प्रमाणात वाढलेली नाही. मधल्या मार्गीकेची जागा मात्र वाया गेल्याप्रमाणे वाढवलेली आहे. त्या मोकळ्या मार्गीकेची रूंदी कमी केली व आसनांची रूंदी काही इंचांनी वाढवली तरी प्रवाश्यांना अधीक आरामदायक आसने बसण्यासाठी मिळू शकतात.
क) आशियाड बसमधील आसने आधी सांगितल्याप्रमाणे मोल्डेड फायबरची असतात. त्या आसनांच्या पाठीकडच्या बाजूला पाठीमागून पिण्याच्यी बाटली ठेवण्यासाठी एक गोल खाच केलेली असते व ती बाटली वरती अडकण्यासाठी एक कापडी पट्टी रिबीटच्या सहाय्याने तयार केलेली असते. आसनांच्या पाठीकडे असलीच आणखी एक सोय असते ती म्हणजे वर्तमानपत्रे अडकवण्याची जाळी होय.
ही जाळी आणि वरची कापडी पट्टी आपण प्रवास करतेवेळी आपल्या समोर (पुढल्या आसनाच्या पाठीमागे) असते. नेमक्या आपल्या प्रवासाच्या वेळी ती प्रत्येक वेळी सुस्थितीत राहीलच अशी शक्यता नसते. एकतर बाटली ठेवण्याची सोय असलेली पट्टी तुटलेल्या अवस्थेत असू शकते किंवा वर्तमानपत्रे ठेवण्याची जाळी तुटलेली किंवा तिच्या एका कोपर्‍यातला रिबीट निघालेला असू शकतो.
आणखी एक. प्रवाशी प्रवास करतांना थोडे मोकळेढाकळेपणाने बसू पाहतो. बसण्याच्या तर्‍हा थोड्याथोड्या वेळाने बदलत असतो. त्यातलाच एक प्रकार म्हणजे आपले कंबर पुढे सरकवून बसणे होय. नेमक्या या 'प्रवासी आसनात' पुढल्या आसनाच्या पाठीमागे असलेल्या या वर्तमानपत्राची जाळी आपल्या गुढग्यांना टोचते. आपल्यापैकी बर्‍याच जणांनी याचा अनुभव घेतलेला असावा. मग काही वेळेला आपण एकच गुढगा वरती उचलून पुढल्या आसनाच्या आधाराने ठेवतो. त्या वेळीसुद्धा पुढल्या आसनाची पाठ फायबर मोल्डींगची टणक असल्याने व त्यावर गुळगुळीतपणा नसल्याने ते आसन गुढग्यांना टोचते. त्यातच त्या बाटलीची खाच ज्या बाजूच्या गुढग्याला असते त्या गुढग्याच्या तशा स्थितीला अडथळा आणू शकते.
थोडक्यात ही जी वर्तमानपत्राची जाळी व पाणी ठेवण्याची खाच असते ती सोय म्हणजे असून अडचण नसून खोळंबा अशी असते.
ड) पुन्हा बसण्याच्या आसनांच्या पाठीमागच्या बाजूंची तुलना करूयात.
लालपिवळ्या बसमध्ये पत्रा वापरून आसने बनवलेली असतात. त्यांची चौकट लोखंडी पाईपने बनलेली असते. या लोखंडी पाईप असलेल्या चौकटीला वरच्या बाजूला पाठीमागून एक लोखंडी बारीक पाईप आडव्या दांडीसारखा वेल्ड केलेला असतो. या पाईपला आपण आडवी दांडी म्हणूयात. ३+२ आसनी लालपिवळ्या बसमध्ये असली सलग दांडीधारी आसने असतात. या पाईपवर आडवा हात ठेवला व त्या आडव्या हातावर आपले डोके ठेवल्यास छान झोप लागते.
परिवर्तन बसमध्ये २+२ आसने असतात. त्यातील आसनांच्या पाठीलाही असली दांडी असते पण ती सलग नसते. दोन्ही आसनांना वेगवेगळी असते. या बसमधील आडव्या दांडीच्या पाईपचा व्यासही साध्या लाल पिवळ्या बसमधल्या दांडीपेक्षा जास्त असतो. आशियाड बसमध्ये आसने फायबर मोल्डची असल्याने त्यांना अशा प्रकारच्या लोखंडी पाईपची सलग दांडी असू शकत नाही पण त्याच्या ऐवजी प्लास्टिक मोल्डचे हँडल असते. त्याचा आकारही लालपिवळ्या बसमधील आडव्या दांडीपेक्षा कमी असतो. परिवर्तन बसमध्ये व आशियाड बसमध्ये लालपिवळ्याबसमधल्या आडव्या दांडीइतकी लांब दांडी नसल्याने त्यावर आपण आडवा हात टेकवून झोपू शकत नाही.
२) प्रवाशाच्या डोक्यावर सामान ठेवण्याची जागा:
लाल पिवळ्या बसमध्ये प्रवाशाच्या डोक्यावर सामान ठेवण्यासाठी एक जाळीदार पिंजरा असतो. त्यामध्ये सुटकेस, पिशव्या आदी आपण ठेवू शकतो. आपल्याकडे सामान थोडे जास्त असेल किंवा आपल्या बसण्याच्या जागेवर आधीच कुणीतरी सामान ठेवून आपली सामान ठेवण्याची जागा कुणी अडवून ठेवली असेल तर आपण ते सामान दुसरीकडे, पुढेमागे ठेवू शकतो. हा सामान ठेवण्याचा पिंजरा लोखंडी जाळीदार असल्याने त्यातून बसल्या जागेवरून पाहता येवू शकते. आपले सामान अगदी लांबवर जरी असले तरी ते आपणास दिसू शकते. त्याचप्रमाणे आपले सामान लोखंडी साखळदंड किंवा दोरीने त्या जाळीला कुठेही बांधू शकतो. त्यासाठी त्या जाळीला छताला अडकवणारा लोखंडी अँगल आपल्या सामानाशेजारीच असणे जरूरी नसते. आजकालच्या बसमधील चोरीच्या घटना पाहून ही फार मोठी सोय आहे.
आशियाड व परिवर्तन बसमध्येही असली सामान ठेवण्याची जागा असते. परिवर्तन बसमधील ही व्यवस्था अ‍ॅल्युमिनीअम जाळीदार पत्र्याची असते तर आशियाडमध्ये कुशनने आच्छादलेल्या अ‍ॅल्युमिनीअम पत्र्याची असते. या बसेसमध्ये या सामानठेवण्याच्या जागेत सामान ठेवले असता बसण्याच्या जागेवरून खालून दिसू शकत नाही. चालच्या बसमध्ये सामान हालत असल्याने ते मागेपुढे होवू शकते. ते सामान साखळीने, दोरीने बांधू शकत नाही.
लापलिवळ्या बसमधील सामान ठेवण्यासाठी जाळीदार पिंजर्‍याच्या तुलनेत असल्या कुशनने आच्छादलेल्या अ‍ॅल्युमिनीअम पत्र्याचे वजन थोडेफार का होईना पण वाढलेले असेल. हे वाढीव वजन व संपुर्ण सामान ठेवण्याची जागा अ‍ॅल्युमिनीअम पत्र्याची असणे हे बस बांधणी करतांना वजन व खर्चाच्या दृष्टीने अपायकारक आहे.
आशियाड बसमधील प्रवास अधिक आरामदायक करण्याच्या दृष्टीने काही उपायवजा सुचना:
१) २+२ आसनी व्यवस्थेत दोन्ही आसने पुर्वीच्या लालपिवळ्या बसमधील व्यवस्थेप्रमाणे सलग असावीत. एवढा मोठा प्लास्टीक मोल्ड आताच्या तांत्रीक युगात बनविणे सहज शक्य आहे.
२) या प्लास्टिक मोल्डेड सिट्सला मागे सलग दांडी लावण्यात यावी. तंत्रज्ञ म्हणतील की एवढी मोठी प्लास्टीकची दांडी वजनाने वाकेल वैगेरे. यावर उपाय म्हणून ती दांडी लोखंडी बारीक पाईपची ठेवून त्यावर प्लास्टीकचे आवरण द्यावे.
३) २+२ आसनांमधील मार्गीकेची रूंदी थोडी कमी करून बसण्याच्या आसनांची रूंदी थोडी अधीक वाढवता येईल.
४) आसनांच्या पाठीकडच्या बाजूला पाठीमागून पिण्याच्यी बाटली ठेवण्यासाठी असलेली सोय उत्तम असून ती तशीच ठेवावी फक्त वर्तमानपत्रे अडकवण्याची जाळी काढून टाकावी. नाहीतरी चालत्या बसमध्ये वाचन करू नये हे वैद्यक सांगते. ज्याला वाचन करायचे आहे तो वर्तमानपत्र, मासीके वरच्या रॅकवर ठेवू शकतो.
५) प्रवाशाच्या डोक्यावर सामान ठेवण्याची जागा ही जाळीदार असावी. ती जाळी पुर्वीच्या लालपिवळ्या बसमधील व्यवस्थेप्रमाणे लोखंडी असावी. आताच्या आशियाडबसमध्ये कुशनने आच्छादलेल्या अ‍ॅल्युमिनीअम पत्र्याची असते तशी नसावी जेणे करून ती जाळी निर्मीतीचा खर्च व बसचे वजन आटोक्यात राहील.
६) आताच्या सगळ्याच बसेसमध्ये बरेच जण मोबाईलवर गाणी स्पिकरफोनवर वाजवतात. त्यामुळे सहप्रवाशांना त्रास होवू शकतो. काही काही बसेस मध्ये चालक-वाहक यांनी जमविलेल्या पैशातच पुढे मागे स्पिकर लावलेले आढळतात. प्रवासाच्या सुरक्षिततेच्या दृष्टीने हे अपायकारक आहे. त्यामुळे बसचालकाचे लक्ष विचलीत होवू शकते. असल्या मोबाईलवरील गाण्यासाठी किंवा गाडीत लावलेल्या स्पिकरवरील गाण्यावर प्रवासीदेखील संकोचाने बोलू शकत नाही. त्यासाठी बसेसमध्ये पुर्वीप्रमाणे ठळक अक्षरात 'गाडीत कुठल्याही प्रकारची गाणी वाजवू नयेत' असल्या अर्थाची व इतर सुचना रंगवाव्यात.
७) पुर्वीच्या लालपिवळ्या बसमध्ये प्रवासी आसनांचे क्रमांक हे काळ्या रंगाने त्या त्या आसनांच्या वर चित्रीत केलेले असायचे. आताच्या बसेस मध्ये हे क्रमांक एका अ‍ॅल्युमिनीअमच्या पट्टीवर खोदलेले असतात व ते बसच्या बॉडीवर दोन रिबीटच्या सहाय्याने ठोकलेले असतात. या अ‍ॅल्युमिनीअमची पट्टी व रिबीट यांच्या निर्मीतीसाठी रंगाच्या तुलनेत निश्चितच जास्त खर्च येत असणार. हा खर्च व याचे वाढीव वजन रंग वापरून कमी करता येवू शकतो. तुम्ही म्हणाल की हे दात कोरून पोट भरण्यासारखे आहे. पण लक्षात घ्या की बसचे वजन कमी करणे हे इंधनाच्या उपयोगीतेवर अनुकूल परिणाम करू शकते.
८) आशियाड बसमधील आसनांवरील आच्छादने वेळोवेळी धुण्यात यावीत.
एसटीच्या महामंडळाच्या वेबसाईटवरील
या लि़ंकवर आगामी बसेसमध्ये काय काय बदल केले जावू शकतात हे दिलेले आहे. यात अनेक बदल सुखकार प्रवासासाठी येवू घातलेले आहेत.
एसटी महामंडळ हे पुर्ण महाराष्ट्राशी निगडीत आहे. सामाजिक बांधिलकी जपत महामंडळाने वेळोवेळी अनेक सोईसवलती प्रवाशांसाठी राबवल्या आहेत. एसटीमधील वाहक चालक, तेथील व्यवस्थापन, एसटी स्टँड याबाबतीत एक प्रकारचा आपलेपणा मला नेहमी वाटत आलेला आहे. एसटीवरील प्रेमापोटी व रामदास सरांच्या लेखामुळे मी केवळ काही सुचनावजा लिहीले आहे. या लेखात केवळ बसण्याच्या व्यवस्थेबाबत सुचना केल्या आहेत. त्या कदाचित योग्य नसतीलही पण त्यात अगदीच तथ्यही नाही असे नाही. एसटी महामंडळाच्या इतरही कार्यक्षेत्रात अनेक बदलांसाठी अनेक सुचना करता येवू शकतात. त्याबाबत आत्तातरी मी विचार केला नाही. आपल्याही मनात एसटीविषयी काही सुचना, माहीती असेल तर आपण त्या मांडू शकतात. फक्त त्या सुचना संबंधीतांकडे जाव्यात व त्या द्वारे एसटी महामंडळ अधिक विकसीत व्हावे ही इच्छा.
